Goden, helden en atleten
2. Archaïsche periode
Inleiding
Acropolis Athene
Archaïsch betekent ongeveer zoiets als ‘in het begin’ en met dat begin wordt de westerse beschaving ingeluid. In die Archaïsche wereld waren er aanvankelijk twee landstreken waarbinnen een groot aantal zelfstandige stadstaten opkwam. Eén afzonderlijke stadstaat heette een polis. Op de Peloponnesos woonden de Doriërs en op de westkust van Klein Azië, het huidige Turkije, leefden de Ioniërs. In deze streken lagen deze poleis (meervoud van polis) met elk hun eigen wetten, regels en geld, maar bijvoorbeeld ook een eigen leger.
Doriërs (paars)
en Ioniërs (oranje)
Dorische soldaat
Ionische soldaat
Stadstaten (Poleis) en de Perzische Oorlogen
Stadstaten als Sparta, Milete en Troje vochten voortdurend oorlogen met elkaar uit. Maar hoewel ze verschilden hadden ze ook een paar dingen gemeen. Zo spraken ze bijvoorbeeld dezelfde taal en geloofden ze in dezelfde goden. Daarnaast werden er onderling sportwedstrijden georganiseerd zoals bijvoorbeeld de Olympische Spelen die eens in de vier jaar in de polis Olympia werden gehouden, een evenement dat in onze tijd nog steeds bestaat. Tijdens dit soort wedstrijden stond de schoonheid van een getraind (mannen)lichaam centraal. Op het vaste land van de Griekse wereld lag de grootste polis, Athene, de huidige hoofdstad van Griekenland. Athene staat symbool voor de oude Griekse cultuur. Veel van de mooiste voortbrengselen die de Oude Grieken hebben gemaakt komen daar vandaan. Toen Athene in 480bc door de Perzische aartsrivaal werd verwoest, besloten de stadstaten om gezamenlijk tegen hun vijand, de barbaboi, de strijd aan te gaan. Middels samenwerking wisten ze uiteindelijk de Perzen te verslaan, een belangrijk moment in de Griekse geschiedenis.
Pericles
Bronnen:
Wie was Pericles?
Pericles leefde van ca. 495 tot 429 bc., ten tijde van de Perzische en Peloponnesische Oorlogen. Zijn naam betekende in het 0udgrieks "omringd door glorie" en dat was niet zomaar. Pericles was één van de meest invloedrijke staatsmannen in de geschiedenis van de Atheense polis. Hij stimuleerde de kunsten, filosofie en literatuur dusdanig dat Athene het culturele centrum van de Griekse wereld werd. Onder zijn leiding werd het ambitieuze project gestart voor de bouw op de Akropolis die de stad uniek heeft gemaakt en door die schoonheid nog altijd roem bezorgd.
Pericles over de Akropolis:
Groot zijn de symbolen, veelvuldig getuigen van de macht die wij hebben gevestigd en waarom wij bewonderd zullen worden door de mensen van nu en later. Wij hebben geen Homerus nodig om ons te verheerlijken, geen dichter wiens woorden voor het ogenblik ons oor zullen strelen, maar wiens voorstelling van de feiten de toets van de waarheid niet zal doorstaan. Want door onze durf hebben wij ons een weg gebaand naar elke zee en elk land, overal hebben wij onvergankelijke gedenktekens gesticht van straf en van weldaad.
Stadstaten als Sparta, Milete en Troje vochten voortdurend oorlogen met elkaar uit. Maar hoewel ze verschilden hadden ze ook een paar dingen gemeen. Zo spraken ze bijvoorbeeld dezelfde taal en geloofden ze in dezelfde goden. Daarnaast werden er onderling sportwedstrijden georganiseerd zoals bijvoorbeeld de Olympische Spelen die eens in de vier jaar in de polis Olympia werden gehouden, een evenement dat in onze tijd nog steeds bestaat. Tijdens dit soort wedstrijden stond de schoonheid van een getraind (mannen)lichaam centraal. Op het vaste land van de Griekse wereld lag de grootste polis, Athene, de huidige hoofdstad van Griekenland. Athene staat symbool voor de oude Griekse cultuur. Veel van de mooiste voortbrengselen die de Oude Grieken hebben gemaakt komen daar vandaan. Toen Athene in 480bc door de Perzische aartsrivaal werd verwoest, besloten de stadstaten om gezamenlijk tegen hun vijand, de barbaboi, de strijd aan te gaan. Middels samenwerking wisten ze uiteindelijk de Perzen te verslaan, een belangrijk moment in de Griekse geschiedenis.
Stadstaat Athene had het zwaarst geleden onder de oorlog met de aartsrivaal. In het jaar 480bc werd de stad door de Perzische koning Xerxes ingenomen en verwoest, maar nadat de Grieken de Perzen later toch wisten te verslaan, bouwden de Grieken hun stad weer op. Athene werd mooier en grootser dan het ooit was geweest. In 447 bc was het Pericles die opdracht gaf tot de bouw van de Acropolis, een enorm en prestigieus project dat de wereld moest laten zien hoe welvarend en machtig de grootste Polis van Griekenland was.
Perzische soldaat in gevecht met een Griekse hopliet
Vanuit alle hoeken van de wereld trokken filosofen, kunstenaars, schrijvers en geleerden naar deze stad. Zo werd Athene het culturele centrum van de wereld, daarom wordt deze periode de Klassieke Oudheid genoemd.
Herodotus
Buste van Herodotus
Herodotus van Halikarnassos, een Grieks historicus beschreef in zijn boek Historiën de gewelddadige confrontatie tussen de barbaroi en de Grieken die uitmondden in de Perzische Oorlogen. De beschrijving van deze gebeurtenissen wordt beschouwd als het begin van de westerse geschiedschrijving. In eerdere beschrijvingen van oorlogen, zoals bijvoorbeeld de Trojaanse Oorlog in de Ilias of de omzwervingen van de held Odysseus in de Odyssee, werd er nog gesproken over mythische wezens en betoverende goden, dat was bij Herodotus niet langer het geval. De oorlog tussen Athene en Perzië ging officieel tot 449 v.Chr. door, vlak voordat Pericles besloot tot de bouw van de Akropolis. De overwinning en de samenwerking versterkte het Griekse zelfbewustzijn en de Grieken begrepen voor het eerst wat het betekende om Grieks te zijn. Ze werden zich ervan bewust dat ze dezelfde taal spraken, elkaar identieke verhalen vertelden en overeenkomstige goden vereerden.
Bronnen:
ἱστορίαι / historíai
Herodotus’ Historiën is het oudste en omvangrijke werk in Grieks proza dat bewaard is gebleven. Hij schreef zijn levenswerk tussen 450 en 420 bc. en is als het ware de eerste geschiedenisleraar van de westerse wereld. Zijn boek is een zeer belangrijke bron, met zijn werk legde Herodotus de grondslag van de klassieke geschiedschrijving. Zeer beroemd is de openingszin: ‘Dit is het verslag van het onderzoek van Herodotus van Halicarnassus’. De inhoud van zijn werk is een mengeling van memoires van een reiziger en een poging om zo veel mogelijk objectief aan geschiedschrijving te doen, maar het geschrift bevat ook aangedikte anekdoten. Het belangrijkste onderwerp is de gewelddadige confrontatie tussen de "barbaroi" (alle volken die niet Grieks waren) en de Grieken die uitmondde in de Perzische Oorlogen.
De Grieken vereerden meerdere verschillende goden, dat maakt hun religie polytheïstisch. Er was bijvoorbeeld een god van de zee (Poseidon) of een god van de jacht (Artemis). Ze baden tot de goden tot wie ze zich voelden aangetrokken of van wie ze een gunst nodig hadden, bijvoorbeeld soldaten in tijden van oorlog of boeren in de periode van de oogst. Al deze goden leefden in het zogenaamde Griekse Pantheon; pan betekent alles en theos staat voor god. Er was er een hoofdgod (Zeus) en een hoofdgodin (Hera), zij waren de baas waren over de andere tien Olympiërs, de goden die op de berg Olympus woonden. Maar er bestonden ook minder belangrijke goden. In de Griekse mythen werden verklaringen gegeven aan natuurverschijnselen, het ontstaan van de wereld, de hemellichamen, de aanwezigheid van kwaad en ziekten, of de herkomst van de oerelementen aarde, water, vuur en lucht. Mythe betekende gesproken woord of vertelling, deze godenverhalen werden aanvankelijk mondeling aan elkaar doorgegeven en vormden de basis van de religie. Vooral via Homerus, Grieks dichter en zanger, werden heldensagen, godenverhalen en mythische vertellingen doorgegeven. Twee van zijn epische gedichten, de Ilias en de Odyssee, zijn de oudst bewaard gebleven teksten uit de Griekse letterkunde. Later ontdekte men een andere manier waarop mythen konden worden doorgegeven, bijvoorbeeld door schilderingen op potten, vazen en kraters.
Goden en helden
Boven: Zeus
Onder: Hera
Een krater is een mengvat. Ze werden gebruikt om wijn met water te mengen. De Grieken dronken hun wijn vaak vermengd met water en ze voegden soms ook kruiden toe. Op deze krater zien we een scene uit de Ilias; de dood van Patroclos, de beste vriend van Achilles tijdens de oorlog tegen Troje. Patroclos en Achilles hadden zicht teruggetrokken van het gevecht maar toen de Grieken als gevolg hiervan bijna hadden verloren, trok Patroclos gekleed in Achilles wapenuitrusting weer ten strijde. Hij dreef de Trojanen terug waarna hij door Hector werd verslagen. Patroclus' dood was voor Achilles aanleiding om weer mee te vechten, hij wilde graag zijn vriend te wreken.
Processie met offerdieren
Belangrijke gebeurtenissen als landbouwfeesten, tradities of geloofsovertuigingen werden gevierd met rituele spelen, het zingen van liederen en het houden van speciale optochten (processie) voor een bepaalde god. Ook wanneer er belangrijke beslissingen moesten worden genomen vroeg men de goden om raad bijstand. Bij de tempels werden er dingen op het altaar geofferd om de goden goedgezind te krijgen. Tempels werden gebouwd als de huizen van de goden en godinnen en omdat die een belangrijke rol in het leven van de Grieken speelden, werden er strenge eisen aan de tempelbouw gesteld. Daarnaast waren ze rijkelijk versierd met prachtige beelden en andere kunst. Zulke tempels en altaren stonden in een temenos, een heilig domein en men offerde landbouwproducten of dieren.
De twaalf Olympische goden
Zeus - De Oppergod, god van het hemelrijk, de lucht en het weer.
Hera - Godin van het huwelijk en de liefde.
Poseidon - God van de zeeën, aardbevingen en paarden.
Demeter - Godin van de landbouw en het graan.
Hermes - God van de handel, boodschapper der goden en beschermer van de dieven en de reizigers.
Ares - God van de oorlog.
Aphrodite - Godin van de liefde en de schoonheid.
Apollo - God van het licht, de zon, de muziek, de schone kunsten, de geneeskunst, de boogschutters en het orakel van Delphi.
Artemis - Godin van de jacht, de bossen en de maan.
Hephaistos - God van de smeedkunst, de vulkanen en het vuur.
Dionysos - God van de wijn.
Pallas Athena - Godin van de wijsheid, techniek en de krijgskunst.
Tempels waren gebouwen om de goden te eren. Het heiligdom diende als onderdak voor het beeld van de God aan wie de tempel was gewijd. Deze stond in een aparte kamer. Binnen in de tempel mochten alleen de priesters komen. Het interieur was namelijk niet bedoeld voor godsdienstige ceremonies, offers aan de goden (een gift van de mens aan de opperwezens) werden op een altaar buiten de tempel voltooid. Voorafgaand aan zo’n offerande werden processies gehouden, plechtigheden waarbij mensen en offerdieren in een rij rond de tempel trokken ter ere van de god of godin.